تعبیر خواب از نگاه روانشناسی
اگرچه نظریه‌های فراوانی دربارۀ علت خواب دیدن وجود دارد، اما هیچ‌کس به‌طور دقیق از علت آن مطلع نیست؛ چه برسد به اینکه کسی بخواهد دقیقاً تعبیر خواب را توضیح دهد. خواب‌ها می‌توانند رمزآلود باشند و درک معنای آن‌ها کار آسانی نیست. محتوای خواب می‌تواند به‌طور ناگهانی بوده، عناصر عجیب‌وغریب داشته، یا با تصاویر وحشتناک باعث ترس ما شود. این حقیقت که خواب‌های انسان بسیار غنی و باورپذیرند باعث شده تا بسیاری باور کنند که خواب‌ها بدون شک معنایی دارند.
برخی از محققان سرشناس نظیر جی. ویلیام دامهاف می‌گویند که خواب‌های انسان به‌احتمال‌زیاد هدف مشخصی ندارند. علیرغم این باور، تعبیر خواب به موضوعی بسیار محبوب تبدیل شده است. درحالی‌که محققان نتوانسته‌اند علت مشخصی برای خواب دیدن پیدا کنند، اما بسیاری از متخصصان باور دارند که خواب‌ها یا رؤیاها معنادار هستند.
دامهاف می‌گوید: «کلمۀ “معنا” با انسجام و روابط سازمان‌یافته با سایر متغیرها ارتباط دارد و از این منظر باید گفت که خواب‌ها دارای معنا هستند. بعلاوه، خواب‌ها آنچه در ذهن ما می‌گذرد را به‌خوبی “برملا” می‌کنند. ما {محققان} نشان داده‌ایم که از هر 100 خوابی که یک فرد می‌بیند، 75 مورد آن تصویر روان‌شناختیِ بسیار خوبی از او را به نمایش می‌گذارد. کافی است در طول چند دهه 1000 مورد خواب از یک فرد را در اختیار ما قرار دهید تا مشخصات ذهن او را در اختیارتان بگذاریم؛ این مشخصات تقریباً به‌اندازۀ اثر انگشت، شخصی و دقیق هستند.»
فروید: خواب جاده‌ای به ذهن ناخودآگاه است
زیگموند فروید در کتاب خود «تعبیر خواب» می‌گوید که محتوای خواب با مفهوم کامروایی (wish fulfillment) در ارتباط است. فروید باور داشت که محتوای آشکارِ خواب، یا تصاویر و رویدادهای خواب، برای پنهان کردن محتوای نهفتۀ خواب یا تمایلات ناخودآگاه انسان استفاده می‌شوند.
او همچنین چهار عنصر از این فرآیند را تعریف می‌کند و به آن‌ها «کارِ خواب» یا dream work می‌گوید:
- تراکم – ایده‌ها و مفاهیم فراوانی در طول یک خواب نمایش داده می‌شوند. اطلاعات در یک فکر یا تصویرِ واحد خلاصه می‌شود.
- جابه‌جایی – این عنصر از طریق ایجاد سردرگمی در بخش‌های مهم و کم‌اهمیتِ خواب، معنایِ عاطفیِ محتوای نهفته را پنهان می‌کند.
- نمادپردازی – این فرآیند از طریق نشان دادن اشیائی که برای نمادسازی محتوای نهفتۀ خواب در نظر گرفته شده‌اند، ایده‌های سرکوب‌شدۀ موجود در خواب را سانسور می‌کند.
- بازبینی دوم – فروید می‌گوید که عناصر عجیب‌وغریبِ خواب در آخرین مرحلۀ فرآیند خواب دیدن دوباره سازمان‌دهی می‌شوند تا خواب قابل‌درک باشد؛ درنتیجه محتوای آشکارِ خواب ساخته می‌شود.
یونگ: کهنه‌الگوها و ناخودآگاه همگانی
اگرچه نظریات کارل یونگ تا حدی به نظریات فروید شباهت دارند، اما او حس می‌کرد که خواب‌ها چیزی فراتر از بیانِ تمایلات سرکوب‌شده‌اند. یونگ می‌گوید که خواب، ناخودآگاه شخصی و ناخودآگاه همگانی را برملا می‌کند و باور داشت که هدف خواب دیدن جبرانِ بخش‌هایی از روان است که در زندگی خودآگاه (بیدار) توسعه‌نیافته‌اند. بااین‌وجود، برخلاف نظریه‌های یونگ، پژوهش انجام‌شده توسط کالوین اس. هال نشان می‌دهد که ویژگی‌های انسان‌ها در دنیای بیداری با ویژگی‌های بیان‌شدۀ آن‌ها در دنیای خواب یکسان است.
یونگ همچنین می‌گوید که کهنه‌الگو‌هایی نظیر آنیما، سایه و آنیموس اغلب به‌صورت اشیاء نمادین یا اشخاص در خواب پدیدار می‌شوند. بر اساس باور او، این نمادها نگرش‌هایی را نشان می‌دهند که توسط ذهن خودآگاه سرکوب شده‌اند. برخلافِ فروید، که معمولاً باور داشت نمادهای مشخص نشانگرِ افکارِ ناخودآگاهِ مشخص‌اند، یونگ اعتقاد داشت که خواب می‌تواند بسیار شخصی باشد و تعبیر آن دانشِ بالایی از فردِ خواب‌بیننده را می‌طلبد.
هال: خواب فرآیندی شناختی است
کالوین اس. هال می‌گوید که خواب بخشی از فرآیند شناختی است که در آن به‌عنوان مفهومِ عناصرِ زندگی شخصی افراد عمل می‌کند. هال از طریق بررسی هزاران دفترچۀ خواب افراد گوناگون به دنبال موضوع‌ها و الگو‌ها گشت و درنهایت یک نظامِ کدگذاری‌شدۀ سنجش‌پذیر را به وجود آورد که آنچه در خواب‌ها وجود دارد را به تعدادی دسته‌بندی تقسیم می‌کند.
بر اساس نظریۀ هال، تعبیر خواب نیازمند دانش دربارۀ موارد زیر است:
- اعمالِ فردِ خواب‌بیننده در خواب
- اشیاء و اشخاص در خواب
- تعاملاتِ بین خواب‌بیننده و شخصیت‌های موجود در خواب
- محیط، جابه‌جایی‌ها و سرانجامِ خواب
هدفِ نهایی این تعبیر خواب به‌منظور درکِ خواب نیست، بلکه بر روی درکِ خواب‌بیننده تمرکز دارد.
دامهاف: خواب بازتابِ زندگی خودآگاه است
جی. ویلیام دامهاف یک محققِ خوابِ سرشناس می‌باشد که به همراه کالوین هال در دانشگاه میامی تحصیل کرده است. دامهاف در مطالعاتِ بزرگ دربارۀ محتوایِ خواب یافته است که خواب افکار و نگرانی‌های فرد خواب‌بیننده در زندگی خودآگاه را بازتاب می‌کند. او یک مدلِ عصبی‌شناختی (neurocognitive) را ارائه می‌دهد که در آن فرآیند خواب دیدن از فرآیند‌های عصبی و سیستم طرح‌واره‌ها (schemas) نشئت می‌گیرد. دامهاف می‌گوید که محتوای خواب نتیجۀ این فرآیند‌های شناختی است.
محبوبیت تعبیر خواب
از دهۀ 1970 میلادی تا به امروز، تعبیر خواب به موضوعی محبوب تبدیل شده است که این محبوبیت ناشی از آثار نویسندگانی نظیر ان فارادی (Ann Faraday) می‌باشد. در کتاب‌هایی مانند The Dream Game، فارادی تکنیک‌ها و ایده‌هایی را مطرح می‌کند که هر کسی می‌تواند با استفاده از آن‌ها خواب خود را تعبیر کند. امروزه، افراد می‌توانند طیف گسترده‌ای از کتاب‌هایی را تهیه کنند که حاوی فرهنگ لغات خواب، راهنمای نمادها و ترفندهای تعبیر خواب هستند.
پژوهش‌های خواب بدون شک به رشد ادامه می‌دهند و توجه افرادی که به درکِ معنای خواب علاقه‌مند هستند را جلب می‌کنند. بااین‌حال، متخصص خواب جی. ویلیام دامهاف توصیه می‌کند که «اگر خواب‌هایتان سرگرم‌کننده نبوده یا از نظر هنری الهام‌پذیر نیستند و محتوای جالبی ندارند، بهتر است آن‌ها را فراموش کنید.» سایر متخصصان نظیر کارترایت و کاسزنیاک می‌گویند که تعبیر خواب ممکن است به‌جای برملا کردن معنای خواب، باعث آشکارسازی ویژگی‌های تعبیرکنندۀ آن شود.
معنای خواب ممکن است به تعصبات شما وابسته باشد
پژوهشگرانی نظیر کری موروج و مایکل نورتون به بررسی خواب‌های 1000 نفر از مردم ایالات متحده، هند و کرۀ جنوبی پرداخته‌اند. تعدادی از دانشجویانِ شرکت‌کننده در پژوهش باور داشتند که خواب‌هایشان ناشی از واکنش مغز به محرک‌های اتفاقی است. از طرف دیگر، اغلب شرکت‌کنندگان دیگر نظریۀ فروید را دربارۀ خواب قبول داشتند که می‌گوید خواب برملاکنندۀ تمایلات و آرزوهای ناخودآگاه است.
این پژوهشگران همچنین دریافتند که بخش بزرگی از وزن و اهمیتی که مردم به خواب‌های خود اختصاص می‌دهند به تعصباتشان بستگی دارد؛ مثلاً اگر در خواب فردی را ببینید که از او خوشتان نمی‌آید، احتمال به یاد سپردن چنین خوابِ منفی‌ای بیشتر است. همچنین اگر در خواب دوستان یا افراد موردعلاقه‌تان را ببینید، احتمال به یاد سپردن چنین خوابِ مثبتی افزایش می‌یابد.
به‌عبارت‌دیگر، مردم دوست دارند به‌گونه‌ای خواب خود را تعبیر کنند که با باورها، جهان و اطرافیانشان سازگاری داشته باشد. محققان دریافته‌اند که مفاهیمی نظیر سوگیری تأییدی (confirmation bias) و سوگیری خودپسندانه (self-serving bias) در چگونگی واکنش افراد به خواب‌های خودشان اثر می‌گذارد.
ازآنجایی‌که مردم به جدی گرفتن خواب‌هایشان تمایل دارند، محققان اشاره می‌کنند که خواب‌ها می‌توانند وسیله‌ای برای پیش‌گویی خودمحقق‌کننده (self-fulfilling prophecy) باشند؛ مثلاً اگر خواب ببینید که امتحانتان را خراب کرده‌اید، ممکن است انگیزه‌تان را برای مطالعۀ درس از دست بدهید یا حتی به حدی استرس بگیرید که باعث شود عملکرد خوبی نداشته باشید.
خواب‌ها شاید حاوی معنا باشند (یا نباشند)، اما حقیقت این است که تعبیر خواب در گذر زمان به موضوعی محبوب تبدیل شده است. برخی از مردم حتی تصمیماتِ مهم زندگی خود را بر اساس محتوای خواب‌هایشان تعیین می‌کنند.