سرطان خون چیست و چه علائمی دارد؟
سرطان خون یا لوسمی سرطانی است که در سلول‌های خون رخ می‌دهد. چندین طبقه‌بندی گسترده برای سلول‌های خون وجود دارند که عبارتند از گلبول‌های قرمز خون (RBCs)، گلبول‌های سفید خون (WBCs) و پلاکت‌ها. به طور کلی، به سرطان گلبول‌های سفید خون، سرطان خون یا لوسمی گفته می‌شود.
گلبول‌های سفید خون بخشی حیاتی از سیستم ایمنی بدن هستند. این سلول‌ها از بدن در برابر تهاجم باکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها و همچنین سلول‌های غیرعادی و سایر مواد بیگانه محافظت می‌کنند. در سرطان خون، گلبول‌های سفید عملکرد عادی و مناسبی ندارند و می‌توانند با سرعت بالایی تکثیر شده و در نهایت جای سلول‌های معمولی را بگیرند.
گلبول‌های سفید عمدتا در مغز استخوان تولید می‌شوند، اما برخی از انواع آنها در غدد لنفاوی، طحال و غده تیروئید نیز ساخته می‌شوند. بعد از تولید شدن گلبول‌های سفید، آنها از طریق خون و لنف (مایعی که در سیستم لنفاوی گردش دارد) در سراسر بدن گردش پیدا می‌کنند و در غدد لنفاوی و طحال متراکم می‌گردند.
عوامل خطر سرطان خون
دلایل سرطان خون مشخص نیستند. با این حال، برخی عوامل شناسایی شده‌اند که ممکن است خطر این سرطان را افزایش دهند:
- سابقۀ سرطان خون در خانواده
- سیگار کشیدن، که خطر بروز لوسمی حاد مغز استخوان (AML) را افزایش می‌دهد
- اختلالات ژنتیکی نظیر سندرم داون
- اختلالات خون نظیر سندرم میلودیسپلاستیک که گاهی اوقات به آن «پیش‌لوسمی» نیز می‌گویند
- سابقۀ انجام درمان برای سرطان از طریق شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی
- قرار گرفتن در معرض سطوح بالای پرتو
- قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی نظیر بنزن
انواع سرطان خون
شروع لوسمی میتواند به‌صورت حاد (شروع ناگهانی) یا مزمن (شروع آهسته) باشد. در سرطان خون حاد، سلول‌های سرطانی با سرعت بالایی تکثیر می‌شوند. در سرطان خون مزمن، پیشرفت بیماری سرعت کمی داشته و علائم اولیۀ آن ممکن است بسیار خفیف باشند.
سرطان خون براساس نوع سلول طبقه‌بندی می‌شود. لوسمی موجود در سلول‌های مغز استخوان با عبارت لوسمی مغز استخوان شناخته می‌شود. سلول‌های مغز استخوان سلول‌های خونی نابالغ هستند که در حالت عادی به گرانولوسیت‌ها یا مونوسیت‌ها تبدیل می‌شوند. سرطان خون موجود در لنفوسیت‌ها با عبارت لوسمی لنفاوی شناخته می‌شود. سرطان خون چهار نوع اصلی دارد:
لوسمی حاد مغز استخوان (AML)
لوسمی حاد مغز استخوان میتواند در کودکان و بزرگسالان رخ دهد. به گزارش Surveillance, Epidemiology, and End Results Program of the National Cancer Institute (NCI)، سالانه حدود 21 هزار مورد AML در آمریکا تشخیص داده می‌شود. AML شایع‌ترین نوع سرطان خون است. نرخ نجات 5 ساله برای این سرطان 26.9 درصد است.
لوسمی حاد لنفاوی (ALL)
لوسمی حاد لنفاوی اغلب در کودکان رخ می‌دهد. NCI تخمین می‌زند که سالانه حدود 6 هزار مورد جدید از ALL تشخیص داده می‌شود. نرخ نجات 5 ساله برای این نوع سرطان 68.2 درصد است.
لوسمی مزمن مغز استخوان (CML)
لوسمی مزمن مغز استخوان اغلب بزرگسالان را هدف قرار می‌دهد. به گزارش NCI، حدودا 9 هزار مورد CML در سال تشخیص داده می‌شود. نرخ نجات 5 ساله برای لوسمی مزمن مغز استخوان 66.9 درصد است.
لوسمی مزمن لنفاوی (CLL)
بروز لوسمی مزمن لنفاوی در افراد بالای 55 سال محتمل‌تر است. بروز این نوع سرطان در کودکان بسیار نادر می‌باشد. به گزارش NCI، سالانه حدود 20 هزار مورد جدید از CLL تشخیص داده می‌شود. نرخ نجات 5 ساله برای این سرطان خون 83.2 درصد است.
لوسمی سلول مویی (Hairy cell leukemia) از زیرشاخه‌های بسیار نادر لوسمی مزمن لنفاوی است. نام این سرطان از شکلِ لنفوسیت‌های سرطانی در زیر میکروسکوپ نشأت می‌گیرد.
علائم سرطان خون
علائم لوسمی عبارتند از:
- تعریق بیش از حد، به‌ویژه هنگام شب (تعریق شبانه)
- خستگی و ضعف که با استراحت برطرف نمی‌شوند
- کاهش وزن ناخواسته
- درد استخوان و سفتی
- غدد لنفاوی ورم کرده و بدون درد (به‌ویژه در گردن و زیربغل‌ها)
- بزرگ شدن کبد یا طحال
- بروز لکه‌های قرمز رنگ بر روی پوست که حصبه نام دارند
- خونریزی و کبودی آسان
- تب یا لرز
- عفونت‌های مکرر
سرطان خون همچنین میتواند علائمی را در اندام‌هایی از بدن به وجود آورد که تحت نفوذ یا تاثیر سلول‌های سرطانی قرار گرفته‌اند. به طور مثال، اگر سرطان به سیستم عصبی مرکزی پخش گردد، میتواند باعث بروز سردرد، حالت تهوع، استفراغ، از دست دادن کنترل ماهیچه و تشنج شود.
لوسمی همچنین میتواند به سایر اندام‌های بدن پخش گردد که عبارتند از:
- ریه‌ها
- دستگاه گوارش
- قلب
- کلیه‌ها
- بیضه‌ها
تشخیص لوسمی
اگر برخی عوامل خطر یا علائم نگران‌کننده را دارید، احتمال ابتلا به سرطان خون وجود دارد. پزشک شما یک معاینۀ جسمی کامل را انجام داده و سابقۀ پزشکی شما را بررسی می‌کند. با این حال، تشخیص کاملِ سرطان خون از طریق معاینۀ جسمی ممکن نیست. در عوض، پزشکان از آزمایشات خون، بیوپسی (بافت‌برداری) و تست‌های تصویربرداری برای تشخیص این سرطان استفاده می‌کنند.
آزمایشات
چندین آزمایش برای تشخیص لوسمی وجود دارد. آزمایش شمارش کامل خون که تعداد گلبول‌های قرمز خون، گلبول‌های سفید خون و پلاکت‌ها را مشخص می‌کند. بررسی خون در زیر یک میکروسکوپ نیز میتواند ظاهر غیرعادی سلول‌ها را مشخص کند.
بیوپسی بافت میتواند از مغز استخوان یا غدد لنفاوی بافت‌برداری کند تا بتواند تا شواهد موجود برای سرطان خون را بررسی کند. این نمونه‌های کوچک می‌توانند نوع سرطان خون و سرعت رشد آن را شناسایی کنند. بیوپسی میتواند از طریق بافت برداری از سایر اندام‌ها نظیر کبد و طحال، پخش شدن سرطان در بدن را ارزیابی کند.
تشخیص مرحله
بعد از تشخیص دادن لوسمی، نوبت به مشخص کردن مرحلۀ سرطان می‌رسد. تشخیص مرحله به پزشک کمک می‌کند تا دورنمای بیماری را برآورد کند.
AML و ALL براساس شکل ظاهری سلول‌های سرطانی در زیر میکروسکوپ و نوع سلول درگیر مرحله‌بندی می‌شوند. CML و CLL براساس تعداد گلبول‌هاس سفید در هنگام تشخیص سرطان مرحله‌بندی می‌شوند. از بررسی وجود گلبول‌های سفید خون نابالغ یا میلوبلاست‌ها در خون و مغز استخوان نیز برای مرحله‌بندی AML و CML استفاده می‌شود.
ارزیابی پیشرفت سرطان
چندین آزمایش دیگر وجود دارند که می‌توان از آنها برای ارزیابی پیشرفت بیماری استفاده کرد:
- فلو سایتومتری به بررسی DNA سلول‌های سرطانی می‌پردازد و سرعت رشد آنها را مشخص می‌کند.
- آزمایشات عملکرد کبد نشان می‌دهند که آیا سلول‌های سرطان خون بر روی کبد اثر گذاشته یا به آنها حمله کرده‌اند.
- پونکسیون کمری از طریق وارد کردن یک سوزن نازک بین دیسک‌های بین مهره‌ای (ستون فقرات) در قسمت پایینی کمر انجام می‌شود. اینکار به پزشک اجازه می‌دهد تا مایعات نخاعی را جمع کرده و مشخص کند که آیا سرطان به سیستم عصبی مرکزی پخش شده است یا خیر.
- تست‌های تصویربرداری نظیر پرتو ایکس، فراصوت و سی‌تی اسکن به پزشکان کمک می‌کنند تا آسیب ناشی از لوسمی در سایر اندام‌ها را بررسی کنند.
درمان سرطان خون
لوسمی معمولا توسط یک متخصص غدد-خون (hematologist-oncologist) درمان می‌شود. این پزشکان در زمینۀ اختلالات خون و سرطان تخصص دارند. روند درمان به نوع و مرحلۀ سرطان بستگی دارد. برخی از انواع لوسمی سرعت رشد کمتری داشته و نیازمند درمان فوری نیستند. با این حال، درمان سرطان خون معمولا یک یا چند مورد از روش‌های درمانی زیر را شامل می‌شود:
- شیمی‌درمانی از داروها برای از بین بردن سلول‌های لوسمی استفاده می‌کند. با توجه به نوع لوسمی، ممکن است به یک نوع دارو یا ترکیبی از داروهای مختلف نیاز داشته باشید.
- پرتودرمانی از پرتوهای سرشار از انرژی برای آسیب رساندن به سلول‌های سرطان خون و مهار کردن رشد آنها استفاده می‌کند. پرتودرمانی میتواند بر روی یک ناحیۀ خاص از بدن یا تمام بدن استفاده شود.
- پیوند سلول‌های بنیادی، مغز استخوان بیمار را با مغز استخوان سالم تعویض می‌کند. مغز استخوان سالم میتواند از بدن خودتان یا از یک اهداکننده گرفته شده باشد. به این عمل پیوند مغز استخوان نیز می‌گویند.
- ایمنی‌درمانی یا درمان بیولوژیکی از روش‌هایی استفاده می‌کند که به سیستم ایمنی کمک می‌کنند تا سلول‌های سرطانی را شناسایی کرده و به آنها حمله کنند.
- درمان هدفمند از داروهایی استفاده می‌کند که بر روی استفاده کردن از ضعف‌ها و آسیب‌پذیری‌های سلول‌های سرطانی تمرکز دارند. به طور مثال، ایماتینیب (imatinib) یک داروی هدفمند است که استفاده از آن برای درمان CML رایج می‌باشد.