شیدایی چیست و چه علائمی دارد؟
شیدایی یا مانیا (mania) نوعی وضعیت روانی است که باعث می‌شود فرد خوشحالی غیرمنطقی، خلقیات بسیار شدید، بیش‌فعالی و توهمات را تجربه کند. شیدایی (یا دوره شیدایی) یکی از شایع‌ترین علائم اختلال دوقطبی است.
مانیا به چندین دلیل می‌تواند وضعیتی خطرناک باشد. افرادی که در دورۀ شیدایی قرار دارند ممکن است بی‌خواب شوند یا غذا نخورند. این افراد همچنین ممکن است رفتارهای خطرناکی نشان داده و به خود آسیب برسانند. کسانی که به شیـدایی دچارند بیشتر در خطر تجربۀ توهمات و سایر اختلالات ادراکی هستند.
علت شیدایی چیست؟
سابقۀ خانوادگی ممکن است در بروز مانیا نقش داشته باشد. افرادی که والدین یا خواهر/برادر آن‌ها به شیـدایی دچار بوده‌اند بیشتر در خطر تجربۀ دورۀ مانیا هستند. بااین‌وجود، تجربۀ شیدایی در اعضای خانواده به این معنا نیست که قطعاً سایر اعضای خانواده هم این مشکل را تجربه خواهند کرد.
برخی از افراد به دلیل ابتلا به بیماری جسمی یا بیماری روانی مانند اختلال دوقطبی بیشتر در خطر تجربۀ شیـدایی هستند. یک یا چند عامل محرک می‌تواند باعث بروز مانیا در این افراد بشود.
اسکن‌های مغز نشان می‌دهند که مغز برخی از بیماران مبتلا به شیدایی، در مقایسه با مغز سایر افراد، دارای ساختارها یا فعالیت مغزی نسبتاً متفاوتی است. پزشکان برای تشخیص مانیا یا اختلال دوقطبی از اسکین مغز استفاده نمی‌کنند.
تغییرات محیطی نیز می‌توانند شیدایی را در فرد تحریک کنند. رویدادهای استرسی زندگی نظیر مرگ نزدیکان می‌تواند در بروز مانیا نقش داشته باشد. استرس مالی، روابط عاطفی و بیماری نیز می‌توانند باعث بروز دوره‌های شیـدایی شوند. مشکلاتی نظیر کم‌کاری تیروئید هم در بروز مانیا تاثیر دارند.
علائم شیدایی
بیمارانی که به مانیا دچار هستند هیجان‌زدگی، خوشحالی و خلقیات شدیدی را تجربه می‌کنند. این افراد بیش‌فعال بوده و ممکن است به هذیان یا توهم دچار باشند. در برخی از بیماران عصبانیت و اضطراب شدید دیده می‌شود. خلقیات فرد مبتلا به شیدایی ممکن است به سرعت از وضعیت مانیا به افسردگی همراه با انرژی بسیار کم تغییر پیدا کند.
دوره‌های شیـدایی باعث می‌شوند تا بیمار حس کند که انرژی فوق‌العاده زیادی دارد. این دوره‌ها می‌توانند سرعت دستگاه‌های بدن را افزایش دهند؛ به‌طوری که فرد تصور می‌کند جهان با سرعت بیشتری در حال گردش است.
افراد مبتلا به شیدایی ممکن است افکار رقابتی و گفتار سریع داشته باشند. مانیا می‌تواند از خوابیدن جلوگیری کرده یا عملکرد کاری فرد را کاهش دهد. شیـدایی ممکن است با توهماتی همراه باشد. کسانی که به مانیا دچارند ممکن است سریعاً ناراحت یا حواس‌پرت شده، رفتارهای خطرناک از خود نشان داده یا ولخرجی کنند.
این افراد ممکن است رفتار پرخاشگرانه و خشن داشته باشند. سوء مصرف مواد یا الکل یکی دیگر از علائم شیدایی است.
نیمه‌شیدایی یا هایپومانیا نوعِ خفیفی از شیـدایی است که در مقایسه با مانیا، شدت علائم در آن کمتر می‌باشد. همچنین دوره‌های نیمه‌شیدایی کوتاه‌تر از دوره‌های شـیدایی هستند.
تشخیص مانیا
پزشک عمومی یا روانپزشک می‌تواند با پرسش سوالات از فرد و صحبت کردن با او دربارۀ علائم، مانیا را تشخیص دهد. مشاهدات مستقیم می‌توانند نشان دهند که فرد به شیدایی دچار است یا خیر.
راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی (DSM) که توسط انجمن روان‌پزشکی آمریکا تهیه شده، معیارهای لازم برای تشخیص دوره شیـدایی را مشخص کرده است. دوره شیدایـی باید یک هفته به‌طول بی‌انجامد (یا کمتر از یک هفته اگر بیمار در بیمارستان بستری باشد). علاوه بر اختلال خلقی، بیماران باید حداقل سه مورد از علائم زیر را نیز داشته باشند:
- حواس‌پرتی
- رفتار خطرناک یا تکانشی مانند ولخرجی، سرمایه‌گذاری تجاری یا برقراری رابطۀ جنسی خطرناک
- افکار رقابتی
- کاهش نیاز به خواب (کم‌خوابی یا بی‌خوابی)
- افکار وسواسی
دوره شیدایی در زندگی فرد اختلال ایجاد می‌کند و بر روابط او در محیط خانواده، محل کار یا محل تحصیل اثرات منفی‌ای می‌گذارد. بسیاری از دوره‌های شیـدایی نیازمند بستری شدن بیمار در بیمارستان هستند تا خلق‌وخوی او ثبات پیدا کرده و از خودآزاری جلوگیری به عمل آید.
در برخی موارد، توهمات یا هذیان بخشی از دوره شیـدایی هستند. به‌طورمثال، ممکن است بیمار تصور کند که فرد مشهوری بوده یا قدرت‌های خارق‌العاده‌ای دارد.
برای تشخیص شیدایی در فرد، علائم او نباید نتیجۀ عوامل خارجی نظیر سوء مصرف مواد یا الکل باشد.
درمان شیدایی
اگر شیـدایی بیمار شدید یا همراه با روان‌پریشی باشد، بستری شدن در بیمارستان ضرورت می‌یابد. بستری شدن در بیمارستان می‌تواند به پیشگیری از بروز صدمات احتمالی به خود و دیگران جلوگیری کند.
دارو
مصرف دارو معمولاً اولین گزینه برای درمان شیدایی محسوب می‌شود. داروهای تجویزی به متعادل‌سازی خلق‌وخوی بیمار و کاهش خطر خودآزاری کمک می‌کنند.
این داروها عبارت‌اند از:
- لیتیوم
- داروهای ضدروانپریشی نظیر آریپیپرازول، الانزاپین، کوئتیاپین و ریسپریدین
- داروهای ضدتشنج نظیر والپروات سدیم، دیوالپروکس یا لاموتریژین
- بنزودیازپین‌ها مانند آلپرازولام، کلردیازپوکساید، کلونازپام، دیازپام یا لورازپام
این داروها فقط باید زیر نظر پزشک و بر اساس نسخۀ تجویزی او مصرف شوند.
روان‌درمانی
جلسات روان‌درمانی می‌توانند به شناسایی عوامل تحریک مانیا کمک کنند. این جلسات همچنین برای مدیریت استرس موثر می‌باشند. جلسات تراپی گروهی یا خانوادگی نیز ممکن است مفید واقع شوند.
کلام آخر
حدود 90 درصد از افرادی که یک دوره شیدایی را تجربه می‌کنند، در آینده دوباره مانیا را تجربه خواهند کرد. اگر شیـدایی ناشی از اختلال دوقطبی یا سایر بیماری‌های روانی باشد، بیمار باید به منظور جلوگیری از بروز دوباره مانیا برنامه درمانی درازمدت و دائمی داشته باشد.
داروهای تجویزی می‌توانند به پیشگیری از دوره‌های شیـدایی کمک کنند. جلسات روان‌درمانی یا تراپی گروهی نیز ممکن است برای بیماران مفید واقع شوند. جلسات تراپی می‌توانند به بیماران کمک کنند تا شروع دوره‌های شیدایی را شناسایی کرده و برای کنترل آن‌ها اقدام کنند.