زعفران | خواص، عوارض جانبی و میزان مصرف
زعفران (به انگلیسی saffron) گران‌قیمت‌ترین ادویۀ جهان است و 450 گرم آن بین 500 تا 5000 دلار آمریکا قیمت دارد. دلیل قیمت بالای این ادویه روش برداشتِ سختِ آن است که فرآیند تولید زعفران را پُرهزینه می‌سازد. برداشتِ زعـفران با دست انجام می‌شود و این ادویه از گل زعفران (نام علمی: Crocus sativus) به دست می‌آید. ادویۀ زعفـران درواقع از همان ساختارهای نخ‌مانند یا کلاله‌های این گل تهیه می‌شود.
تاریخچۀ این ادویه به کشور یونان بازمی‌گردد که در آنجا به دلیل خواص درمانی‌اش در میان مردم ارزش بالایی داشته است. بسیاری از مردم زعفـران را برای بهبود لیبیدو (تمایل جنسی)، تقویت خلق‌وخو و بهبود حافظه مصرف می‌کنند.
در این مقاله به بررسی دقیق زعفران می‌پردازیم و به خواص، عوارض جانبی و میزان مصرف این ادویۀ گران‌قیمت نگاهی میاندازیم.
آنتی‌اکسیدانی قدرتمند
زعفران حاوی طیف قابل‌توجهی از ترکیبات گیاهی است که همگی به‌عنوان آنتی‌اکسیدان در بدن عمل می‌کنند. به مولکول‌هایی که از سلول‌های بدن در برابر رادیکال‌های آزاد و استرس اکسیداتیو محافظت می‌کنند آنتی‌اکسیدان گفته می‌شود.
آنتی‌اکسیدان‌های مهم موجود در زعـفران عبارت‌اند از کروسین، کروستین، سافرانال و کائمفرول.
کروسین و کروستین رنگ‌دانه‌های کاروتنوئید هستند که رنگ قرمزِ زعفران از آن‌ها نشئت می‌گیرد. از خواص احتمالی این دو ترکیب می‌توان به اثرات ضدافسردگی، حفاظت از سلول‌های مغز در برابر آسیب پیش‌رونده، بهبود التهاب، کاهش اشتها و کمک به کاهش وزن اشاره کرد.
سافرانال ترکیبی است که طعم و عطرِ خاصِ زعـفران از آن نشئت می‌گیرد. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که این ترکیب ممکن است به بهبود خلق‌وخو، حافظه، توانایی یادگیری و همچنین حفاظت از سلول‌های مغز در برابر استرس اکسیداتیو کمک کند.
درنهایت می‌توان به ترکیب کائمفرول اشاره کرد که در گلبرگ‌های گلِ زعفران یافت می‌شود. مطالعات نشان می‌دهند که این ترکیب با برخی فواید برای سلامت در ارتباط است، ازجمله کاهش التهاب، خواص ضدسرطانی و فعالیت ضدافسردگی.
خواص زعفران برای خلق‌وخو و درمان افسردگی
زعفران با لقب «ادویۀ خورشید» شناخته می‌شود. این لقب تنها از رنگِ خاص زعـفران نشئت نمی‌گیرد، بلکه به خواص احتمالی آن برای بهبود خلق‌وخو نیز مرتبط است.
تحلیل و بررسی پنج مطالعه نشان می‌دهد که مکمل‌های زعفـران در درمان علائم افسردگی خفیف تا متوسط، به‌طور چشمگیری مؤثرتر از دارونماها عمل کرده‌اند.
سایر مطالعات نشان می‌دهند که مصرف روزانۀ 30 میلی‌گرم زعـفران به‌اندازۀ داروهای فلوکستین، ایمیپرامین و سیتالوپرام مؤثر می‌باشد که همگی از داروهای مرسوم برای درمان افسردگی هستند. بعلاوه، در مقایسه با سایر روش‌های درمانی، مصرف زعفران با عوارض جانبی کمتری همراه بوده است.
همچنین به نظر می‌رسد که گلبرگ‌های زعـفران و کلاله‌های آن هر دو برای درمان افسردگی خفیف تا متوسط مؤثر هستند.
اگرچه این یافته‌ها نویدبخش هستند، اما به‌منظور تائید زعفران به‌عنوان گزینۀ درمانی برای افسردگی، به مطالعات انسانی بیشتری نیاز است.
مبارزه با سرطان
زعفران سرشار از آنتی‌اکسیدان است که به خنثی کردن رادیکال‌های آزاد کمک می‌کند. آسیب ناشی از رادیکال‌های آزاد با بروز بیماری‌های مزمن نظیر سرطان ارتباط دارد.
مطالعات درون‌کشتگاهی نشان می‌دهند که زعفران و ترکیبات آن به‌طور انتخابی سلول‌های سرطانی روده را نابود کرده یا رشد آن‌ها را سرکوب می‌کنند و درعین‌حال به سلول‌های عادی بدن آسیبی نمی‌رسانند. این اثر زعـفران در مبارزه با سرطان‌هایی نظیر سرطان پوست، مغز استخوان، پروستات، ریه، پستان، گردن رحم و چندین نوع سرطان دیگر نیز مشاهده شده است.
همچنین مطالعات درون‌کشتگاهی نشان داده‌اند که کروسین – اصلی‌ترین آنتی‌اکسیدانِ زعفران – ممکن است حساسیتِ سلول‌های سرطانی به داروهای شیمی‌درمانی را افزایش دهد.
اگرچه این یافته‌های درون‌کشتگاهی نویدبخش هستند، اما اثرات ضدسرطان زعفران در انسان‌ها به‌خوبی مورد بررسی قرار نگرفته‌اند و در این زمینه به پژوهش‌های بیشتری نیاز است.
تسکین علائم سندرم پیشاقاعدگی (PMS)
سندرم پیشاقاعدگی عبارتی است که علائم جسمانی، عاطفی و روانی که پیش از شروع دورۀ قاعدگی رخ می‌دهند را توصیف می‌کند.
مطالعات نشان داده‌اند که زعفران ممکن است به درمان علائم سندرم پیشاقاعدگی کمک کند.
مطالعه‌ای نشان داده است که مصرف روزانۀ 30 میلی‌گرم زعـفران در زنان 20 تا 45 ساله برای درمان علائم سندرم پیشاقاعدگی مانند زودرنجی، سردرد، هوس‌های غذایی و درد، مؤثرتر از دارونما بوده است.
مطالعۀ دیگری نشان می‌دهد که تنها استنشاق زعفران به مدت 20 دقیقه به تسکین علائم سندرم پیشاقاعدگی نظیر اضطراب کمک می‌کند و سطح کورتیزول (هورمون استرس) را کاهش می‌دهد.
هوس‌افزای طبیعی
هوس‌افزای به غذا یا مکملی گفته می‌شود که به افزایش لیبیدو (تمایل جنسی) کمک می‌کند.
مطالعات نشان داده‌اند که زعفـران – به‌خصوص در افرادی که داروهای ضدافسردگی مصرف می‌کنند – ممکن است خواص هوس‌افزای داشته باشد.
به‌طور مثال، نتایج مطالعه‌ای نشان می‌دهد که مصرف روزانۀ 30 میلی‌گرم زعفران به مدت چهار هفته، در مقایسه با دارونما، عملکرد نعوظ را در مردانی که اختلال نعوظ مرتبط با مصرف داروهای ضدافسردگی داشته‌اند به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌دهد.
بعلاوه، نتایج تحلیل شش مطالعه نشان می‌دهد که مصرف زعـفران به‌طور قابل‌توجهی عملکرد نعوظ، لیبیدو و رضایت کلی را افزایش می‌دهد اما تأثیری در ویژگی‌های مَنی ندارد.
مطالعه‌ای دیگر نشان می‌دهد که مصرف روزانۀ 30 میلی‌گرم زعفران، در مقایسه با دارونما، به مدت چهار هفته در زنانی که تمایل جنسی کمی داشتند باعث کاهش درد مرتبط با رابطۀ جنسی شده و تمایل جنسی و نرم‌سازی را در آن‌ها افزایش داده است.
کاهش اشتها و کمک به کاهش وزن
خوردن تنقلات یکی از عادت‌های رایج است که امکان دارد فرد را در خطر افزایش وزن ناخواسته قرار دهد.
بر اساس نتایج پژوهش‌ها، زعـفران ممکن است از طریق سرکوب اشتها، از خوردن بیش‌ازحد تنقلات جلوگیری کند.
مطالعه‌ای هشت‌هفته‌ای نشان می‌دهد که مصرف مکمل‌های زعفران توسط زنان، در مقایسه با زنانی که دارونما مصرف می‌کردند، باعث افزایش احساس سیری، مصرف کمتر تنقلات و کاهش وزن چشمگیر شده است.
یک مطالعۀ هشت‌هفته‌ای دیگر نشان می‌دهد که مصرف مکمل عصارۀ زعـفران به کاهش چشمگیر اشتها، توده حجم بدنی (BMI)، دورِ کمر و تودۀ کلی چربی کمک می‌کند.
بااین‌وجود، دانشمندان دربارۀ چگونگی عملکرد زعفران برای سرکوب اشتها و کمک به کاهش وزن مطمئن نیستند. یکی از نظریه‌ها این است که زعفـران خلق‌وخو را تقویت می‌کند و درنتیجه تمایل به خوردن تنقلات را کاهش می‌دهد.
سایر خواص احتمالی
گفته می‌شود که زعفران با فواید زیر در ارتباط است، اگرچه این موارد هنوز به‌طور کامل مورد بررسی علمی قرار نگرفته‌اند:
- کاهش عوامل خطر بیماری قلبی: مطالعات حیوانی و درون‌کشتگاهی نشان می‌دهند که خواصِ آنتی‌اکسیدانی زعـفران ممکن است به کاهش کلسترول خون کمک کرده و از انسداد رگ‌های خونی و شریان‌ها جلوگیری کنند.
- کاهش قند خون: با توجه به مشاهدات مطالعات درون‌کشتگاهی و مطالعات انجام‌شده بر روی موش‌های مبتلابه دیابت، مصرف زعفران ممکن است قند خون را کاهش داده و حساسیت به انسولین را بالا ببرد.
- بهبود بینایی در بزرگ‌سالانِ مبتلابه دژنراسیون وابسته به سن ماکولا (AMD): به نظر می‌رسد که مصرف زعـفران به بهبود بینایی در بزرگ‌سالانِ مبتلابه AMD کمک کرده و از بدن در برابر آسیب ناشی از رادیکال‌های آزاد که با بروز AMD در ارتباط هستند محافظت کند.
- تقویت حافظه در بزرگ‌سالان مبتلابه بیماری آلزایمر: خواص آنتی‌اکسیدانی زعفران ممکن است به بهبود توانایی شناختی در بزرگ‌سالان مبتلابه آلزایمر کمک کنند.
عوارض جانبی، ملاحظات و میزان مصرف
به‌طورکلی مصرف زعفران بی‌خطر بوده و عوارض جانبی اندکی دارد.
به نظر می‌رسد که مقدار استانداردِ مصرف زعفـران در پخت‌وپز هیچ‌گونه اثرات منفی‌ای بر روی بدن انسان ندارد.
به‌عنوان یک مکمل غذایی می‌توان روزانه 1.5 گرم زعفران را مصرف کرد. البته مطالعات نشان داده‌اند که مصرف تنها 30 میلی‌گرم زعـفران در روز برای بهره‌مندی از فواید آن کافی است.
از طرف دیگر، مقادیر بالاتر زعفران (5 گرم یا بیشتر) می‌تواند اثرات سمی داشته باشد. زنان باردار باید از مصرف مقادیر بالای این ادویه خودداری کنند، چراکه می‌تواند باعث سقط جنین شود.
قبل از مصرف هرگونه مکمل زعفران با پزشک خود مشورت کنید.
یکی دیگر از مشکلات زعفـران – به‌خصوص پودر زعفران – این است که با سایر مواد غذایی نظیر گوشت گاو، فیبر ابریشم قرمز، زردچوبه و پاپریکا ترکیب شده است. ترکیب زعفران با این مواد هزینه‌های تولید زعـفران را کاهش می‌دهد، چراکه برداشت زعـفران واقعی بسیار پرهزینه می‌باشد.
درنتیجه، توصیه می‌شود که زعفران را از برندهای معتبر و قابل اطمینان خریداری کنید تا محصول اصل به دستتان برسد. اگر قیمت زعفرانی که می‌خواهید بخرید بیش‌ازحد ارزان است، بهتر است از آن محصول دوری کنید.