قلب | هر آنچه باید دربارۀ قلب انسان بدانید
قلب انسان روزانه 100 هزار مرتبه می‌تپد و 5 هزار گالن خون را در طی 24 ساعت در سراسر بدن پمپاژ می‌کند. این عضو حیاتی بدن اکسیژن و خونِ حاوی مواد مغذی را به بافت‌های بدن می‌رساند و مواد زائد را از بدن خارج می‌کند. در این مقاله به بررسی دقیق این عضو مهم از بدن می‌پردازیم.
قلب ماهیچه‌ای است که تقریباً به‌اندازۀ یک مشت بسته می‌باشد و در داخل قفسه سینه بوده و کمی به سمت چپ بدن مایل است. این ماهیچه با منقبض شدن خون را در سراسر بدن پمپاژ می‌کند. قلب خون بدون اکسیژن را به ریه‌ها می‌فرستد و سپس خون در ریه‌ها اکسیژن را دریافت کرده و کربن دی‌اکسید را خارج می‌سازد که درواقع ضایعه‌ای از فرآیند سوخت‌وساز بدن است.
مجموعۀ قلب، خون و رگ‌های خونی با عنوان «دستگاه گردش خون» شناخته می‌شود. بدن انسان به‌طور میانگین 5 لیتر خون دارد که به‌طور مداوم در سراسر بدن پمپاژ می‌گردد.
آناتومی قلب
قلب دارای چهار حفره است:
- دهلیزها: دو حفرۀ بالایی که خون را دریافت می‌کنند.
- بطن‌ها: دو حفرۀ پایینی که خون را بیرون می‌دهند.
دهلیز چپ و بطن چپ توسط یک دیوارۀ عضلانی به نام «سپتوم» از دهلیز راست و بطن راست از یکدیگر جدا شده‌اند.
این دیواره دارای سه لایه بافت است:
- دلروشامه – لایۀ حفاظت‌کننده که بخش عمدۀ آن از بافت همبند تشکیل شده است.
- میوکارد (عضلۀ قلبی) – لایه‌ای از قلـب که عضلات آن را تشکیل می‌دهد.
- آندوکارد (درون‌شامه) – بخش درونی قلـب که از حفره‌های قلب محافظت می‌کند.
این لایه‌ها توسط یک روکش حفاظتی به نام برونشامه قلب پوشش یافته‌اند.
قلب چگونه کار می‌کند؟
دفعات انقباض قلب به عوامل فراوانی بستگی دارد. در حالت استراحت، ممکن است قلب در هر دقیقه 60 مرتبه بتپد، اما این مقدار ممکن است به 100 تپش یا حتی بیشتر افزایش یابد. ورزش، عواطف، تب، بیماری‌ها و برخی از داروها می‌توانند ضربان قلب را تحت تاثیر قرار دهند.
سمت چپ و سمت راست قلـب به‌طور هماهنگ کار می‌کنند. سمت راست قلب خون بدون اکسیژن را دریافت می‌کند و به ریه‌ها می‌فرستد. سمت چپ قلب خون حاوی اکسیژن را از ریه‌ها دریافت کرده و به سایر قسمت‌ها پمپاژ می‌کند.
دهلیزها و بطن‌ها به نوبت منقبض می‌شوند و تپشی ریتم‌دار را به وجود می‌آورند.
سمت راست
- دهلیز سمت راست خون بدون اکسیژن را از رگ‌هایی به نام بزرگ سیاهرگ زبرین و بزرگ سیاهرگ زیرین (بزرگ‌ترین رگ‌ها در بدن) دریافت می‌کند.
- دهلیز سمت راست منقبض می‌شود و خون به بطن سمت راست می‌رود.
- پس از پر شدن بطن راست، این بطن منقبض شده و سپس خون را از طریق عروق ریوی به ریه‌ها پمپاژ می‌کند. در نهایت خون در ریه‌ها اکسیژن را دریافت کرده و کربن دی اکسید را آزاد می‌سازد.
سمت چپ
- خون حاوی اکسیژن از طریق رگ ریوی به دهلیز چپ برمی‌گردد.
- دهلیز چپ منقبض شده و خون را به درون بطن چپ منتقل می‌سازد.
- بعد از پر شدن بطن چپ، این بطن منقبض شده و خون را از طریق آئورت به بدن برمی‌گرداند.
هر تپش قلب را می‌توان به دو قسمت تقسیم کرد:
دیاستول: دهلیزها و بطن‌ها آرام هستند و از خون پر می‌شوند.
سیستول: دهلیزها منقبض شده و خون را به داخل بطن‌ها می‌فرستند. سپس دهلیزها آرام شده و بطن‌ها منقبض می‌شوند و خون را به قلب پمپاژ می‌کنند.
خون از طریق عروق ریوی به ریه‌ها ارسال می‌شود، سپس از مویرگ‌های موجود بر روی سطحِ کیسه‌های هوایی ریه‌ها عبور می‌کند. اکسیژن از داخل مویرگ‌ها عبور کرده و کربن دی اکسید از مویرگ‌ها به داخل کیسه‌های هوا می‌رود. در این مرحله است که دی اکسید کربن از طریق بازدم از بدن خارج شده و به فضای بیرون (اتمسفر) ارسال می‌گردد.
در نقاطی که خون از نزدیکی سطحِ بدن عبور می‌کند، مانند مچ دست یا گردن، می‌توان ضربان قلـب را حس کرد که به آن نبض می‌گویند. نبض درواقع نتیجۀ فشار خون پمپاژ شده توسط قلب در سراسر بدن است.
دریچه‌های قلب
چهار دریچۀ قلب کمک می‌کنند تا خون تنها در یک مسیر جریان داشته باشد:
دریچه آئورت: این دریچه بین بطن چپ و آئورت قرار دارد.
دریچه میترال: این دریچه بین دهلیز چپ و بطن چپ قرار دارد.
دریچه ریوی: این دریچه بین بطن راست و عروق ریوی قرار دارد.
دریچه سهلتی: این دریچه بین دهلیز راست و بطن راست قرار دارد.
اغلب انسان‌ها با صدای ضربان قلب آشنا هستند. این صدا معمولاً با عبارت “lub-DUB” توصیف می‌شود. صدای “lub” با بسته شدن دریچه‌های میترال و سهلتی ایجاد شده و صدای “DUB” از بسته شدن دریچه‌های آئورت و ریوی نشئت می‌گیرد.
سیستم الکتریکی قلب
به منظور پمپاژ خون در بدن، عضلات قلـب باید کاملاً هماهنگ باشند و در زمان و مسیر صحیح و با فشار درست خون را پمپاژ کنند. فعالیت قلب توسط ایمپالس‌های برقی هماهنگ می‌شود.
سیگنال برقی در گره سینوسی-دهلیزی (SA) یا تنظیم‌کننده ضربان قلب در قسمت بالاییِ دهلیز راست شروع می‌شود. این سیگنال باعث انقباض دهلیز شده و خون را به داخل بطن‌ها می‌فرستد.
این ایمپالس برقی به ناحیه‌ای از سلول‌ها در قسمتِ پایینیِ دهلیز راست می‌رود که گره دهلیزی-بطنی (AV) نام دارد. این سلول‌ها همانند یک دروازه عمل می‌کنند و از سرعت سیگنال می‌کاهند تا دهلیزها و بطن‌ها به‌طور همزمان منقبض نشوند (در این فرآیند باید کمی تاخیر وجود داشته باشد).
در این مرحله سیگنال به همراه فیبرهای مخصوص به نام «فیبرهای پورکنژ» درون دیواره‌های بطن حرکت می‌کند. این فیبرها سیگنال را به عضلۀ قلب می‌رسانند و باعث انقباض بطن‌ها می‌شوند.
رگ‌های خونی
رگ‌های خونی سه نوع هستند:
سرخرگ‌ها: این رگ‌ها خون حاوی اکسیژن را از قلـب به سایر قسمت‌های بدن منتقل می‌کنند. سرخرگ‌ها قدرتمند بوده و قابلیت ارتجاعی دارند که به حرکت خون در دستگاه گردش خون کمک می‌کنند. دیواره‌های ارتجاعی این رگ‌ها به تداوم فشارخون کمک می‌کنند. سرخرگ‌ها به رگ‌های کوچکتری به نام سرخرگچه تقسیم می‌شوند.
سیاهرگ‌ها: این رگ‌ها خون بدون اکسیژن را به قلب برمی‌گردانند و هرچه به قلـب نزدیک‌تر می‌شوند اندازه‌شان بزرگ‌تر می‌گردد. دیوارۀ سیاهرگ‌ها از سرخرگ‌ها نازک‌تر است.
مویرگ‌ها: این رگ‌ها کوچک‌ترین سرخرگ‌ها را به کوچک‌ترین سیاهرگ‌ها متصل می‌کنند. مویرگ‌ها دیوارۀ بسیار نازکی دارند که اجازه می‌دهند ترکیباتی نظیر کربن دی اکسید، آب، اکسیژن، مواد زائد و مواد مغذی را با بافت‌های اطراف خود رد و بدل کنند.
خلاصۀ کلام
اگرچه اغلب ما چندان به قلب توجه نداریم، اما این ماهیچه یکی از مهم‌ترین و قدرت‌مندترین اعضای بدن می‌باشد. قلب اکسیژن و مواد مغذی را به‌طور مداوم و بدون توقف در سراسر بدن پمپاژ می‌کند.