پارانویا چیست و چه علائمی دارد؟
پارانویا یا بدگمانی به افکار و احساساتی گفته می‌شود که فرد با تجربۀ آنها حس می‌کند در خطر است؛ حتی در شرایطی که هیچ شواهدی مبنی بر خطر وجود ندارد یا خطر بسیار ناچیز است. افکار پارانوئیدی را می‌توان به‌عنوان هذیان نیز توصیف کرد. انواع مختلفی از خطرها و تهدیدات وجود دارند که ممکن است فرد از آنها بترسد یا دربارۀ آنها نگرانی داشته باشد.
تجربۀ پارانویا بدین‌صورت است که ترس‌های شما تشدید می‌شوند و نسبت به همه مشکوک می‌شوید. در چنین شرایطی در مرکز جهانی قرار دارید که همواره در حال تهدید کردن شماست.
پارانویا چه مواردی را شامل می‌شود؟
تجربۀ هرکس با پارانویا یا بدگمانی متفاوت است. با‌این‌وجود، برخی از رایج‌ترین انواع افکار پارانوئیدی ازاین‌قرارند:
- ممکن است فکر کنید که پشت سرتان صحبت می‌کنند یا مردم یا سازمان‌هایی شما را زیر نظر دارند
- ممکن است فکر کنید که مردم تلاش می‌کنند جلوۀ بدی از شما نشان دهند یا شما را محروم کنند
- ممکن است فکر کنید که در خطر صدمۀ جسمانی یا کشته‌شدن هستید
- ممکن است فکر کنید که مردم با کلمات دوپهلو می‌خواهند شما را یواشکی تهدید کرده یا ناراحتتان کنند
- ممکن است فکر کنید که مردم از قصد در تلاش‌اند تا شما را ناراحت یا اذیت کنند
- ممکن است فکر کنید که مردم می‌خواهند پول یا اموالتان را بدزدند
- ممکن است فکر کنید که اعمال یا افکارتان با دیگران در تداخلند
- ممکن است فکر کنید که تحت کنترل هستید یا اینکه دولت هدف قرارتان داده است
ممکن است همیشه این افکار را با شدت بالایی تجربه کنید، یا اینکه به‌طور گاه‌به‌گاه و تنها در شرایط استرس‌زا به سراغتان بیایند. این افکار ممکن است استرس فراوانی در شما ایجاد کنند، یا شاید چندان به آنها توجهی نداشته باشید.
افکار پارانوئیدی در اغلب مردم دربارۀ تهدیدات یا صدماتِ مربوط به خودشان است، اما امکان دارد این افکار دربارۀ تهدیدات یا صدماتِ مربوط به دیگران باشد، یا فرهنگ و جامعۀ فرد را شامل بشود.
تشخیص افکار پارانوئیدی
افکار پارانوئیدی با ایده‌های شما از مردم و اعمال احتمالی‌شان در ارتباط است. تشخیص پارانوئیدی بودن یا مشکوک بودن افکار می‌تواند کار دشواری باشد. همچنین نظرات مردم دربارۀ افکار پارانوئیدی می‌تواند متفاوت باشد. ممکن است فردی (دوست، عضو خانواده یا پزشک) به شما بگوید که افکارتان پارانوئیدی‌اند، درحالی‌که خودتان چنین باوری ندارید.
ممکن است مردم دیدگاه‌های متفاوتی دربارۀ خطرات داشته باشند و شواهد خوب یا بد برای افکار مشکوک از نگاهشان متفاوت باشد. همچنین امکان دارد مردم با در اختیار داشتن مدارک یکسان، باورهای متفاوتی دربارۀ موضوعات مختلف داشته باشند.
درنهایت این شما هستید که باید دربارۀ این موضوع تصمیم‌گیری کنید.
اگر افکار مشکوک ویژگی‌های زیر را داشته باشند، احتمال پارانوئیدی بودن آنها بیشتر است:
- هیچ‌کس دیگری جز شما چنین افکار مشکوکی ندارد
- شواهد مشخصی برای افکار مشکوکتان وجود ندارد
- شواهدی وجود دارند که افکار مشکوکتان را رد می‌کنند
- احتمال اینکه شما یک قربانی باشید بسیار کم است
- علیرغم قوت قلب گرفتن از دیگران، همچنان افکار مشکوک در ذهنتان وجود دارد
- بدگمانی شما بر اساس احساسات و رویدادهای مبهم است
آیا پارانویا یک مشکل سلامت روان است؟
پارانویا نشانه‌ای از برخی مشکلات روانی است و خود به‌تنهایی یک تشخیص بالینی محسوب نمی‌شود.
افکار پارانوئیدی می‌توانند طیفی از افکار بسیار خفیف تا بسیار شدید را شامل شوند و تجربیات هرکس می‌تواند بسیار متفاوت باشد و به‌شدت موارد زیر بستگی دارد:
- اینکه چقدر افکار پارانوئیدی را باور دارید
- اینکه چقدر به افکار پارانوئیدی فکر می‌کنید
- اینکه چقدر افکار پارانوئیدی شما را ناراحت می‌کنند
- اینکه چقدر افکار پارانوئیدی در زندگیِ روزمره‌تان تداخل ایجاد می‌کنند
بسیاری از مردم (شاید یک‌سوم از انسان‌ها) پارانویای خفیف را در مرحله‌ای از زندگی خود تجربه می‌کنند. به چنین تجربه‌ای معمولاً پارانویای غیربالینی گفته می‌شود. این نوع از افکار پارانوئیدی معمولاً باگذشت زمان تغییر می‌کنند؛ بنابراین ممکن است در گذر زمان متوجه شوید که افکارتان منطقی نیستند یا کلاً از فکر کردن به این افکار خاص دست بکشید.
در سمت دیگر این گستره، پارانویای بسیار شدید قرار دارد (پارانویای بالینی یا هذیان‌های گزند و آسیب). اگر بدگمانی شما شدید است، ممکن است به درمان نیاز داشته باشید.
پارانویا می‌تواند نشانه‌ای از این مشکلات روانی باشد:
- شیزوفرنی پارانوئیدی – نوعی از شیزوفرنی یا اسکیزوفرنی که در اثر آن فرد افکار پارانوئیدی بسیار شدیدی را تجربه می‌کند.
- اختلال هذیان (نوع گزند و آسیب) – نوعی از روان‌پریشی که در اثر آن فرد یک هذیان اصلی دارد که با صدمه دیدن از سمت دیگران در ارتباط است.
- اختلال شخصیت پارانوئیدی
اثر پارانویا در انسان
در اثر افکار پارانوئیدی، ممکن است چیزهای خاصی را حس کرده یا کارهایی را انجام دهید. این موارد می‌توانند گاهی مفید باشند، اما در درازمدت ممکن است پارانویا را بدتر کنند.
رفتارهای امنیتی
رفتارهای امنیتی (یا امنیت‌جویشی) چیزهایی هستند که باعث می‌شوند تا شما احساس امنیت کنید. به‌طور مثال، ممکن است از برخی افراد یا اماکن دوری کنید، مدت زیادی در خانه بمایند یا لباس‌های محافظ بپوشید.
رفتار با مردم
اگر فکر کنید که فردی شما را تهدید می‌کند یا می‌خواهد به طریقی به شما آسیب برساند، ممکن است نسبت به او سوءظن پیدا کرده یا رفتار بدی با او داشته باشید. امکان دارد از او دوری کنید یا تصمیم بگیرید که زندگی‌تان بدون حضور او بهتر خواهد بود.
اما انجام چنین کاری ممکن است باعث شود تا مردم رفتار متفاوتی با شما داشته باشند. شاید ایشان هم از شما دوری کنند. همچنین پیدا کردن دوست و حفظ دوستی‌ها دشوارتر می‌شود. چنین وضعیتی می‌تواند این حس را در شما ایجاد کند که باورهایتان از همان ابتدا درست بوده‌اند.
رفتارهای امنیتی گاهی اوقات می‌توانند به‌عنوان شواهدی برای افکار پارانوئیدی عمل کنند. ممکن است فکر کنید که به خاطر انجام این رفتارهاست که در امنیت قرار دارید و شاید بیشتر آنها را انجام دهید. اما درواقع این بدین معناست که شانسی برای امتحان کردن روش‌های دیگر برای مقابله با موقعیت‌های ترسناک یا آزمودن باورهای خود و بررسی اینکه آیا منطقی‌اند یا نه ندارید.
گفتاردرمانی می‌تواند به آزمودن افکار و مقابله با موقعیت‌ها و افراد ترسناک کمک کند. این کار می‌تواند در ابتدا بسیار ناخوشایند باشد، اما تراپیست یا روان‌درمانگر به شما کمک فراوانی خواهد کرد و روند درمان را به‌گونه‌ای تنظیم می‌کند که مناسب حالتان باشد.
انزوا
افکار پارانوئیدی می‌توانند حس تنهایی را بربینگیزند. ممکن است حس کنید که هیچ‌کس درکتان نمی‌کند و این حس می‌تواند بسیار آزاردهنده باشد؛ به‌خصوص وقتی دیگران چیزی که برای شما بسیار واقعی است را باور نمی‌کنند. اگر از مردم دوری کنید یا مدت‌زمان زیادی را در خانه بمانید، ممکن است بیش‌ازپیش حس انزوا را تجربه کنید.
نگرانی و غم
ممکن است دربارۀ افکار پارانوئیدی خود نگران و مضطرب باشید یا دربارۀ معنیِ این افکار و اثر آنها در زندگی‌تان، حس غم و اندوه را تجربه کنید.
اضطراب و بدخلقی شما را بیش‌ازپیش در برابر افکار پارانوئیدی آسیب‌پذیر می‌کند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند افرادی که بیشتر مضطرب یا بدخلقند، نسبت به دیگران بیشتر از افکار پارانوئیدی آسیب می‌بینند.
پارانویا و استیگما
دربارۀ تجربۀ پارانویا، باورهای اشتباه فراوانی وجود دارد. بسیار مهم است که بدانید در این مسیر تنها نیستید و نیازی نیست با افرادی که رفتار بدی با شما دارند کنار بیایید. به موارد زیر فکر کنید:
- این مقاله را به افراد مختلف نشان دهید تا به ایشان کمک کنید که درک بهتری از پارانویا داشته باشند.
- با رفتن به گروه‌ها و نشست‌های حمایتی، با افرادی که پارانویا را تجربه کرده‌اند صحبت کنید. خودتان هم می‌توانید چنین گروه‌هایی را تشکیل دهید.
- تجربه‌تان را با دیگران به اشتراک بگذارید.
- با حقوقتان آشنا شوید.
- ذهن و روانتان را سالم نگه دارید.
دلایل پارانویا
هیچ‌کس دقیقاً نمی‌داند که چه چیزی مسبب پارانویا است. نظریه‌های فراوان و افراد گوناگون توضیحات مختلفی را برای تجربیات خود ارائه کرده‌اند. پارانویا احتمالاً ترکیبی از چیزهای مختلف است.
محققان برخی از عوامل خطر کلی برای پارانویا را شناسایی کرده‌اند؛ عواملی که می‌توانند احتمال بروز افکار پارانوئیدی را افزایش دهند.
- تجربۀ اتفاقات گیج‌کننده یا ناخوشایند یا احساساتی که نمی‌توانید به‌راحتی آنها را توصیف کنید.
- حسی که تجربه می‌کنید – وقتی خیلی مضطرب یا نگرانید یا عزت‌نفس پایینی دارید و توقع دارید که دیگران شما را نقد یا طرد کنند.
- نحوۀ تفکر – وقتی معمولاً زود نتیجه‌گیری می‌کنید، باورهای بسیار قوی دارید و به‌راحتی ذهنیتتان را تغییر نمی‌دهید.
- وقتی منزوی هستید.
- تجربۀ سانحه‌ای در گذشته
موارد فراوان و مشخص دیگری نیز وجود دارند که ممکن است در بروز افکار پارانوئیدی نقش داشته باشند. گاهی اوقات چنین نقشی می‌تواند ناشی از این باشد که این موارد باعث می‌شوند تا احتمال تجربۀ عوامل بالا افزایش یابد. به‌طور مثال، مصرف دارو یا کمبود خواب ممکن است سبب شود تا تجربیات گیج‌کننده یا ناخوشایند بیشتری را داشته باشید.
- تجربیات زندگی – وقتی آسیب‌پذیر و منزوی هستید یا در موقعیت‌های استرس‌زا قرار دارید – که می‌توانند باعث شوند تا نسبت به خودتان حس بدی پیدا کنید – تجربۀ افکار پارانوئیدی محتمل‌تر می‌شود. اگر در محل کار اذیت می‌شوید یا خانه‌تان را دزد زده، ممکن است به افکار مشکوک دچار شوید که می‌تواند به پارانویا منتهی گردد.
- تجربیات دوران کودکی – این تجربه‌ها ممکن است این باور را در شما به وجود آورند که جهان مکان ناامنی است یا شما را نسبت به دیگران بی‌اعتماد و مشکوک کنند. تجربیات دوران کودکی همچنین ممکن است عزت‌نفس شما و نحوۀ تفکرتان در دوران بزرگ‌سالی را تحت تأثیر قرار دهند.
- محیط بیرونی – برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهند که اگر فرد در محیط شهری یا در جامعه‌ای زندگی می‌کند که در آن به‌جای حس پیوسته بودن به مردم شهر/جامعه، حس منزوی بودن دارد، احتمال بروز افکار پارانوئیدی افزایش می‌یابد. گزارشات رسانه از جرم، تروریسم و خشونت نیز ممکن است در برانگیختن احساسات پارانوئیدی نقش داشته باشند.
- سلامت روان – اگر به اضطراب، افسردگی یا عزت‌نفس پایین دچارید، ممکن است بیشتر مستعد افکار پارانوئیدی باشید یا تجربۀ آنها بیشتر ناراحتتان کند. چنین مشکلی ممکن است به دلیل این باشد که اغلب اوقات پریشان و نگران هستید یا احتمالاً برداشتتان از چیزهای مختلف منفی است. بدگمانی نشانه‌ای از برخی مشکلات روانی است. بسیاری از مردم توهمات پارانوئیدی را به‌عنوان بخشی از دوره‌های روان‌پریشی تجربه می‌کنند.
- بیماری جسمی – بدگمانی گاهی اوقات نشانه‌ای از برخی بیماری‌های جسمی است؛ مانند بیماری هانتینگتون، بیماری پارکینسون، سکتۀ مغزی، بیماری آلزایمر و سایر انواع زوال عقل. ناشنوایی نیز می‌تواند در برخی افراد باعث برانگیختگی افکار پارانوئیدی شود.
- کمبود خواب – کمبود خواب می‌تواند حس ناامنی را تحریک کرده و حتی حس ناخوشایندی و توهمات را برانگیزد. ترس‌ها و نگرانی‌ها ممکن است در ساعات دیروقتِ شب پدیدار شوند.
- اثرات مواد مخدر و الکل – موادی نظیر کوکائین، حشیش، الکل، اکستازی، ال‌اس‌دی و آمفتامین همگی می‌توانند پارانویا را تحریک کنند. مصرف برخی از استروئیدها توسط ورزشکاران و وزنه‌برداران نیز می‌تواند باعث بروز علائم پارانویا شود. برخی از انواع حشره‌کش، منابع سوخت و رنگ نیز با بروز بدگمانی در ارتباطند.
- ژنتیک – پژوهش‌ها نشان می‌دهند که ژن‌های انسان ممکن است در احتمال بروز پارانویا نقش داشته باشند، اما هنوز مشخص نیست که این ژن‌ها کدام‌اند.
درمان پارانویا
اگر افکار پارانوئیدی شما باعث بروز استرس شدید شده‌اند، می‌بایست حتماً به دنبال درمان بروید. همچنین ممکن است در صورت وجود مشکل روانی، درمان پارانویا به‌عنوان بخشی از روند درمان مشکل روانی پیشنهاد شود. معمولاً اولین قدم این است که به سراغ پزشک عمومی بروید.
گفتاردرمانی
روش‌های گفتاردرمانی می‌توانند به شما کمک کنند تا درک بهتری از تجربیات خود داشته باشید و با استراتژی‌های مقابله آشنا شوید.
رفتاردرمانی شناختی
رایج‌ترین روش گفتاردرمانی برای پارانویا رفتاردرمانی شناختی (CBT) است. در روند این درمان، نحوۀ تفکر و باورهای خود را بررسی می‌کنید تا بتوانید برداشت‌های مختلف را شناسایی کنید. رفتاردرمانی شناختی همچنین می‌تواند به کاهش نگرانی و اضطراب کمک کند که ممکن است در افزایش حس بدگمانی نقش داشته باشند.
سایر روش‌های گفتاردرمانی
انواع فراوانی از روش‌های گفتاردرمانی در دسترس‌اند؛ ازجمله:
- روان‌درمانی پویا (psychodynamic therapy)
- مشاوره
- خانواده‌درمانی
هنردرمانی
روش‌های هنردرمانی می‌توانند به بیان احساسات به طرق مختلف کمک کنند. اگر صحبت کردن دربارۀ تجربیات برایتان دشوار است، این روش‌ها می‌توانند مفید واقع شوند.
دارو
اگر شیزوفرنی پارانوئیدی یا اختلال هذیان در شما تشخیص داده شده است، احتمالاً پزشک مصرف داروی ضد‌روان‌پریشی را برای کاهش علائم توصیه می‌کند. داروهای ضد‌روان‌پریشی ممکن است افکار پارانوئیدی را کاهش دهند یا باعث شوند که کمتر احساس تهدید و خطر را تجربه کنید.
اگر به اضطراب یا افسردگی دچارید، پزشک عمومی ممکن است مصرف داروهای ضدافسردگی یا مسکن‌های خفیف را پیشنهاد کند. این داروها می‌توانند به کاهش حس نگرانیِ مرتبط با افکار کمک کرده و شاید از بدتر شدن افکار جلوگیری کنند.
مترجم: علیرضا پنجه‌شیری